Ποιά είναι η αρκούντως καλή μαμά;

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΣΙΑΝΟΥΔΗΣ
Bsc Ψυχολογίας, Συνθετικός Ψυχοθεραπευτής-Συγγραφέας|

Τί σημαίνει άραγε να αρκεί μία μητέρα για το βρέφος της; Πρώτα απ’ όλα να είναι μία και όχι δύο ή τρεις! Ας δούμε αυτή την παράξενη πρόταση μέσα από τα μάτια ενός βρέφους, με την ελπίδα να την καταλάβουμε καλύτερα. Έχοντας ξεκινήσει ως μέρος ενός άλλου σώματος, ένας νεογέννητος οργανισμός χρειάζεται αρκετούς μήνες μέχρι να συνηθίσει ότι εκείνος και το περιβάλλον του αποτελούν διαφορετικές οντότητες (εγώ είμαι όλα… λέει στην αρχή). Οι δομές της μνήμης του είναι ακόμα αδύναμες να συγκρατήσουν τα ερεθίσματα που δέχεται όταν αυτά εξασθενούν και έτσι, για να νοηματοδοτήσει τα όσα βιώνει, αναγκάζεται να βασιστεί στην αίσθηση που του μεταδίδει το σώμα του.

Αν σκεφτεί κάποιος ότι οι γευστικοί του κάλυκες, οι ακουστικές του οδοί και το δέρμα του δεν έχουν διεγερθεί ποτέ πριν, μπορούμε να καταλάβουμε τον αντίκτυπο που έχει το μητρικό γάλα (ένας καταρράκτης εισρέει μέσα του!), η μητρική φωνή και το μητρικό χάδι στον ψυχισμό του. Μέσα από την αλληλεπίδραση μαζί της, καταλαβαίνει τον κόσμο και στην αρχή αυτό συμβαίνει με έναν απόλυτο τρόπο. Η μνήμη ενός βρέφους είναι κυρίως αισθητηριακή και βασίζεται στην συναισθηματική του κατάσταση. Αυτό σημαίνει ότι το πρόσημο της εμπειρίας που βιώνει, χρωματίζει ολόκληρο τον κόσμο. Όταν είναι ταϊσμένο, νιώθει την ευδαιμονία του μητρικού γάλακτος στο σώμα του που πήρε το άγχος και σταμάτησε τον πόνο. Το βρέφος αγαπά την μάνα (για την ακρίβεια, η αγάπη έρχεται παρακάτω, αλλά ας μην σταθούμε σε αυτό τώρα…).

Η ένταση είναι τέτοια που όλος ο κόσμος βαφτίζεται καλός. Αντίστοιχα, όταν το γάλα χωνευτεί και η πείνα του επιτεθεί εκ των έσω (έτσι βιώνει ένα βρέφος την αίσθησή της), η αμηχανία της είναι τέτοια που ο πανικός που προκαλεί μετατρέπει τον κόσμο σε έναν τόπο εχθρικό όπου αισθάνεται αδύναμο να κάνει κάτι για να τον επηρεάσει. Το βρέφος μισεί την μάνα που το άφησε στο έλεος των αναγκών του.

Αυτό το διαλυτικό συναίσθημα τρέχει να μαζέψει η μάνα με την παρουσία της. Όσο πιο γρήγορα ανταποκρίνεται, τόσο πιο συχνά ο κόσμος είναι «καλός». Μέσα από την άμεση ικανοποίηση, το κάνει να πιστεύει ότι οι ανάγκες του δημιουργούν τις «λύσεις» που του παρέχει το περιβάλλον (το στήθος της μαμάς υπάρχει επειδή εγώ πεινάω…). Αυτό τονώνει την πίστη στις δημιουργικές δυνατότητες του εαυτού. Το βρέφος κάνει μία κίνηση και το περιβάλλον του αλλάζει σύμφωνα με τις προσταγές του.

Για αυτό και είναι ωφέλιμο το περιβάλλον να μην εισάγει ερεθίσματα στο βρέφος τα οποία δεν «ζήτησε» για τους πρώτους μήνες ζωής του. Το βρέφος πρέπει να προκαλεί τις αντιδράσεις από το περιβάλλον και όχι το περιβάλλον να προκαλεί αντιδράσεις στο βρέφος (θέλουν μία ρέγουλα, λοιπόν, οι προσπάθειες να του ζητούν συνεχώς να πει μαμά…).

Σταδιακά, και μέσα από την φροντίδα της, το βρέφος δεν χρειάζεται να εκφορτίζει τόσο άμεσα τις εντάσεις του και μπορεί να κρατήσει την αίσθηση της ματαίωσης για λίγο περισσότερο μέχρι που φτάνει να συναντά την αίσθηση της χαράς. Η μετάβαση θυμίζει το κύμα, σε εκείνο ακριβώς το σημείο που αγγίζει την ακτή. Ανήκει τόσο στην θάλασσα όσο και τη στεριά. Η εναλλαγή ενός καλού και ενός κακού κόσμου, δίνει τη θέση της στην συνάντηση των δύο και το βρέφος συνειδητοποιεί ότι δεν υπάρχει τίποτα απόλυτο. Όλα είναι καλά και κακά υπό συνθήκες…

Μεγάλο πλήγμα για το βρέφος! Τώρα μπορεί να κρατήσει στην μνήμη του τις στιγμές που μισούσε την μάνα που το «εγκατέλειπε στην πείνα του», την ώρα που την αγαπά, και αντίστροφα. Εδώ το βρέφος φεύγει από το «σε μισώ που με άφηνες» και περνάει στο «σε μισούσα και, παρόλα αυτά, εσύ δεν με άφηνες». Σε αυτό το σημείο γεννιέται η ενοχή (γύρω στους 6 μήνες ζωής) και ανοίγουν δύο πόρτες μπροστά του. Η τιμωρία ή η επανόρθωση. Πάλι η μάνα θα βοηθήσει σε αυτό. Ένας ενήλικας μπορεί να αγαπήσει με πολλούς τρόπους. Μπορεί να το πει… να το κάνει δώρο και να το προσφέρει… μπορεί να χαϊδέψει, να ενδιαφερθεί για τον άλλο, να τον ακούσει… μπορεί να κλείσει κάποιον στην αγκαλιά του μέχρι ο άλλος να απαλλαγεί από τον πόνο του.

Αν σκεφτούμε, λοιπόν, ότι ένα βρέφος δεν μπορεί να αγαπήσει όπως ένας ενήλικας, αλλά μπορεί να μισήσει ακριβώς όπως ένας, καταλαβαίνουμε γιατί είναι σημαντικό η μητέρα να δέχεται με τον μέγιστο ενθουσιασμό τα λιγοστά που μπορεί να της δώσει… Το βρέφος γελάει και η μαμά ενθουσιάζεται! Το βρέφος βγάζει φθόγγους και η μαμά κοιτά όλο θαυμασμό. Το βρέφος αρχίζει να αμφισβητεί την παντοδυναμία του μίσους που της είχε δείξει στην φαντασία του και πιστεύει στην ανθεκτικότητα των εξωτερικής πραγματικότητας.

Εδώ, όμως, χρειάζεται να σημειώσουμε κάτι (και να εξηγήσουμε την περίεργη πρόταση με την οποία ξεκίνησε το κείμενο…). Η μαμά που επανορθώνεται μέσα από τις μικρές χειρονομίες του βρέφους, πρέπει να είναι η ίδια που «καταστράφηκε» από το μίσος του – εδώ έρχεται το περιβόητο «καλύτερα μία μέτρια μαμά, παρά τρεις καλές!» Όπως είπαμε, η μνήμη του βρέφους αρχικά βασίζεται σε αυτό που βιώνει εκείνη τη στιγμή, το οποίο γενικεύεται και καταλήγει να εισπράττεται ως μόνιμη πραγματικότητα για το πρώτο διάστημα.

Η μαμά που το ταΐζει, λοιπόν, χρειάζεται να είναι η ίδια που το αλλάζει, η ίδια που το κοιμίζει και η ίδια που το σηκώνει το επόμενο πρωί. Ειδάλλως, το βρέφος δεν έχει μία απαραίτητη πρώτη ύλη από το ίδιο πρόσωπο ώστε να την επανορθώσει. Για αυτό το διάστημα εξαιρετικής κούρασης, βέβαια, ο πατέρας μετατρέπεται στην «μητέρα» της μαμάς και την υποστηρίζει συναισθηματικά στην αποστολή της.

Με τον καιρό, η φροντίδα της μάνας απλώνεται και σε αποστάσεις μεγαλύτερες από την απόσταση των αναπνοών τους (τώρα, καλό μου… έρχομαι… σε μια στιγμή είμαι εκεί…). Περιέχει το βρέφος της από όλο και μεγαλύτερη απόσταση. Αυτή η στιγμιαία ματαίωση, η ανάγκη να περιμένει ώστε να συναντήσει το πρόσωπο που αγαπά περισσότερο στον κόσμο, το οδηγεί να μπορεί να αντλήσει ικανοποίηση μέσα από την υπομονή (οι επιθυμίες μας, άλλωστε, επιζούν λόγω των μαζοχιστικών χαρακτηριστικών μας, αφού περιμένοντας να πραγματοποιηθούν, μαθαίνουμε να αντλούμε ευχαρίστηση από την απουσία αυτού που επιθυμούμε να αποκτήσουμε). Εξάλλου, δίχως ματαίωση, δεν μπορεί να υπάρξει επανόρθωση και καμία απώλεια δεν μπορεί να γίνει ανεκτή.

Αυτό σημαίνει μόνο ένα πράγμα. Η μαμά δεν χρειάζεται να είναι τέλεια. Ίσα-ίσα… με έναν βέλτιστο τρόπο το απογοητεύει και, φορά με την φορά, το βρέφος, το νήπιο και το παιδί, φροντίζοντας την επανόρθωσή της, μαθαίνει να φροντίζει τους άλλους και έτσι μαθαίνει τελικά την αγάπη. Ειδάλλως, απομένει σε μία ναρκισσιστική κατάσταση όπου όλα πρέπει να γίνονται με τον τρόπο του και στον χρόνο του και όταν αυτό δεν συμβαίνει καταστρέφει το περιβάλλον που το απογοήτευσε. Το βλέπουμε σε πολλά ζευγάρια αυτό. «Οφείλει να ξέρει πώς νιώθω…(μου λένε)…είναι αυτονόητο! Αν ο άλλος δεν σκεφτεί από μόνος του τι χρειάζομαι, δεν με αγαπά… με κορόιδεψε και τώρα θα τον πονέσω…»

Η αρκετά καλή μαμά, λοιπόν, αρχικά αρκεί να ανταποκρίνεται όσο πιο σύντομα μπορεί. Έπειτα, να ανταποκρίνεται σταδιακά όλο και πιο αργά, χωρίς βέβαια να υπερβαίνει την ικανότητα του βρέφους της να αφομοιώνει την καθυστέρησή της, για να του δίνει την ευκαιρία να την επανορθώνει και να μαθαίνει ότι οι άλλοι δεν καταστρέφονται από τα συναισθήματά του (μεγάλο μάθημα, αν σκεφτούμε ότι οι περισσότεροι ενήλικες βιώνουν συντριπτικές ενοχές όταν συγκρούονται με τα αγαπημένα τους πρόσωπα ή οδηγούνται να φιμώνουν τις επιθυμίες τους για να μην «βλάψουν» τους άλλους).

Έπειτα, την θέση του πολύτιμου μαστού της παίρνει ο θαυμασμός της για τις επανορθωτικές του χειρονομίες (η λάμψη στα μάτια της είναι το “γάλα” εκείνης της περιόδου…). Τον πρώτο χρόνο, παραμένει στη θέση της όσο μπορεί. Το ταΐζει… το αλλάζει… το θηλάζει και, στο τέλος, κουράζεται… Δέχεται ότι είναι άνθρωπος και δεν αρνείται τον εκνευρισμό της κάτω από μία «επαγγελματική» ενοχή. Όταν η μάνα αντιστέκεται να αποδεχτεί ότι το βρέφος της την κουράζει ή την θυμώνει, ο θυμός αυτός εκδραματίζεται είτε ως φόβος να το φροντίσει (καλύτερα να μην το ταΐσω… δεν το κάνω καλά… φοβάμαι μην του κάνω κακό, θα μου πέσει από τα χέρια… δεν τα καταφέρνω, καν΄ το εσύ καλύτερα…) ή μεταμφιέζεται σε υπερπροστασία (αφού μου στερείς την αυτονομία, θα σου στερήσω κι εγώ τη δική σου).

Υ.Γ. …Κάποια στιγμή (λέω στις νέες μανούλες που βλέπω να υποφέρουν από ενοχές όταν δεν τα καταφέρνουν), το έχεις ταΐσει, το έχεις καθαρίσει, το έχεις αγκαλιάσει και αυτό συνεχίζει και κλαίει… Θέλεις να το πιάσεις από το πόδι και να το πετάξεις στον τοίχο να σκορπίσει σε χίλια κομμάτια! Η καλή μανούλα το σκέφτεται, η κακή το κάνει…» Η αρκούντως καλή μαμά, λοιπόν, καταλαβαίνει ότι είναι άνθρωπος και μόνο έτσι μαθαίνει στο παιδί της να είναι άνθρωπος κι αυτό.