Η σχέση με το σώμα (Η σχέση με την τροφή)

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΣΙΑΝΟΥΔΗΣ
Bsc Ψυχολογίας, Συνθετικός Ψυχοθεραπευτής-Συγγραφέας|

Το σώμα είναι ένας εαυτός από μόνος του και η ψυχή ένας άλλος. Κανένας από τους δύο δεν μπορεί να υπάρξει επιτυχώς χωρίς τον άλλο, ωστόσο για να αναπτύξουν μία σχέση στοργής, χρειάζονται ένα νήμα για να ραφτούν και να γίνουν ένα. Το νήμα της ενσυναίσθησης.

Κάθε νέος οργανισμός έχει μία έμφυτη περιέργεια να ανακαλύψει ποιος είναι, η οποία αποτελεί την ουσία κάθε ψυχολογικής οντότητας, ωστόσο μόνο ένα περιβάλλον που συντονίζεται πραγματικά με τις ανάγκες αυτού του οργανισμού, μπορεί να μετατρέψει τις έμφυτες δυνατότητές του σε μια δημιουργική πραγματικότητα. Ένα περιβάλλον που φροντίζει, καθησυχάζει, υποστηρίζει και αντέχει, εσωτερικεύεται και γίνεται τμήμα του εαυτού που τον καθησυχάζει και υποστηρίζει σε όλη του τη ζωή.

Αντίθετα, η απουσία ενσυναίσθησης δημιουργεί ένα αίσθημα ψυχικού κενού, μία έλλειψη ανάπτυξης πρωτοβουλίας και συνοχής του εαυτού. Η απουσία αυτή μοιάζει να είναι τραυματική ιδίως στην βρεφική ηλικία που είναι και η πιο καθοριστική για την ψυχική ανάπτυξη. Δεν χρειάζεται απαραίτητα να θεωρήσουμε τραύμα ένα συγκεκριμένο γεγονός που μπορεί κάποιος να φέρει στην θύμησή του. Τραύμα δεν δημιουργεί μόνο ένα χέρι που χτυπάει, αλλά και ένα χέρι που αρνείται να χαϊδέψει ή χαϊδεύει με όρους. Τραύμα είναι και η αστοχία αναγνώρισης των αναγκών μας από εκείνους που βασιστήκαμε. Τραύμα, λοιπόν, μπορεί να αποτελέσει αυτό που έλειψε ενώ δεν θα ‘πρεπε να λείπει.

Το βλέπουμε στους ερωτικούς συντρόφους που μεγάλωσαν γεμάτοι τέτοιου είδους τραύματα. Παραπονιούνται ότι τίποτα σπουδαίο δεν συμβαίνει στην σχέση τους ενώ η ματαιότητα που βιώνουν τους οδηγεί συχνά στο χωρισμό. Στην καθημερινότητα τους τίποτα δεν είναι αρκετό για να γεμίσει το κενό που νιώθουν.

Για ένα βρέφος που μόλις έχει έρθει στον κόσμο, η ύπαρξη δίνει δεκάδες πιθανές ευκαιρίες για τέτοια τραύματα. Αδύναμο να υπηρετήσει τις απαιτήσεις της ζωής, ένα βρέφος θα αντιληφθεί τον κόσμο μέσα από τα μάτια της μάνας. Εκείνη του δημιουργεί τους πρώτους του συνειρμούς, του μεταφράζει όσα νιώθει, και συνδέει τις ανάγκες της ψυχής του με εκείνες του σώματός του. Για ένα βρέφος, το γάλα της δεν προσφέρει μόνο χόρταση, αλλά και απαλλαγή από την αγωνία που του δημιουργεί η αίσθηση της πείνας. Η μάνα του καθρεφτίζει ποιο είναι, μέσα από την αναγνώριση των όσων νιώθει, συγκεντρώνοντας τις επιμέρους ανάγκες του για τροφή, καθαριότητα και χάδι σε ένα πρόσωπο, το δικό της.

Γίνεται ο καθρέφτης του βρέφους που του δείχνει ότι μπορεί να είναι ένα σωρό συναισθήματα και αισθήσεις, αλλά όλα αυτά αποτελούν έναν εαυτό και όχι ένα σωρό διαφορετικούς. Αυτό δημιουργεί την ενοποίηση του ψυχικού του με τον σωματικό εαυτό. Η ενσυναίσθησή της γίνεται το ψυχικό περιβάλλον που στηρίζει και εμπεριέχει τα άγχη του διευκολύνοντας σιωπηρά την ανάπτυξη μιας αρμονικής σχέσης μεταξύ των δύο. Με αυτό τον τρόπο, ενισχύεται η συγκρότησή του και το καθρέφτισμα αυτό θα μεταφραστεί αργότερα σε αυτοεκτίμηση και αντοχή στην ματαίωση.

Ένα βρέφος, λοιπόν, αποτελούμενο από δεκάδες ανάγκες, έχει ανάγκη την μητέρα του να τις οργανώσει όλες στον εαυτό της. Η ανάγκη για αυτόν τον καθρέφτη είναι τόσο σημαντική, που το βρέφος θα επιμείνει να μην διακόψει τη σύνδεση μαζί του ακόμα κι αν ο καθρέφτης που το απεικονίζει είναι ραγισμένος ή παραμορφωτικός, μέχρι να αισθανθεί ενοποιημένο. Όταν η μητέρα, λοιπόν, δεν επιτύχει να καθρεφτίσει στο βρέφος ποιο είναι και τί είναι αυτό που νιώθει, τότε το βρέφος θα προσπαθήσει να δώσει νόημα στον εαυτό του με το να τροποποιήσει τον εσωτερικό του κόσμο ώστε να μοιάσει εκείνο στον καθρέφτη του. Εάν η μητέρα δεν καταφέρει να γίνει ο καθρέφτης του βρέφους, λοιπόν, θα γίνει το βρέφος ο δικός της.

Το βρέφος, και το παιδί μετέπειτα, θα συμπληρώσει αυτή την τροποποίηση υιοθετώντας τα χαρακτηριστικά της μητέρας του που έχουν μείνει ανείπωτα, πλευρές που αισθάνεται ότι η μητέρα θεωρεί πολύ σημαντικές αλλά που ταυτόχρονα καταδικάζει και νιώθει ότι δεν της ταιριάζουν, αντί να αναπτύξει τις δικές του. Εξαναγκάζεται να καθρεφτίζει εκείνη για να διατηρήσει αυτό τον δεσμό και να συνεχίσει να οργανώνει τον εσωτερικό του κόσμο. Το τίμημα, ωστόσο, που πληρώνει για αυτή την τροποποίηση, είναι να εμποδίζεται να αναγνωρίζει τις δικές του ανάγκες ως ξεχωριστές και να χάνει την αυτονομία και την συνοχή του ως άτομο.

Ακόμα και ως παιδί, συχνά θα αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως τον ενήλικα του γονιού του. Τις πιο πολλές φορές, αυτό θα συμβεί μέσα από τον ρόλο του καλού παιδιού που προσφέρει στήριξη και συμβουλές στους άλλους. Όσο, όμως, μετατρέπεται σε «ενήλικο παιδί», τόσο βιώνει την έλλειψη διαθέσιμων ενηλίκων για εκείνο.

Η άρνηση του αυθόρμητου δικαιώματος να υπάρχει ένα παιδί ως ο εαυτός του, εμποδίζει την ανάπτυξη λειτουργιών χαλάρωσης των εσωτερικών του εντάσεων, αφήνοντας ως μοναδική λύση απαλλαγής από τα άγχη, την αποσύνδεση από το σώμα ή την κακομεταχείρισή του. Ένα τέτοιο παιδί, δεν χαλαρώνει ποτέ γιατί κινδυνεύει να γίνει αόρατο αν βγάλει τον αλαβάστρινο κορσέ που καθρεφτίζει τις ανάγκες των άλλων. Η αποσύνδεση του ψυχικού εαυτού από τον σωματικό, ή η τιμωρία του δεύτερου, οδηγεί και στην διαταραγμένη σχέση μεταξύ των δύο όπου ο ένας πληγώνει τον άλλο. Η έλλειψη μηχανισμών ελέγχου και προστασίας του εαυτού, μέσα από την εσωτερίκευση μιας σχέσης ενσυναίσθησης με το γονιό, εμποδίζει το παιδί, και τον ενήλικα έπειτα, να ρυθμίζει ακόμα και την πιο βασική λειτουργία του σώματός του. Την τροφή.

Το πρώτο μέσο αντίληψης του εαυτού, λοιπόν, είναι το στόμα. Το στόμα είναι η οδός που ταξιδεύει η τροφή και δίνει την πληροφορία του αν οι άλλοι συντονίστηκαν με την ανάγκη μας ή όχι. Το στόμα, το πρώτο εργαλείο αξιολόγησης του τι νιώθουμε, συμπληρώνει την αίσθηση του εαυτού μας σε όλη μας τη ζωή – για αυτό και στις ερωτικές σχέσεις, αργότερα, το φιλί παραμένει ο ύψιστος τρόπος να κατανοήσουμε ποιος είναι ο άλλος και τι νιώθουμε για εκείνον.

Συνεπώς, η άρνηση πρόσληψης τροφής ή η υπερφαγία είναι καταστάσεις κακοποίησης τόσο του σώματος, όσο και της ψυχής. Υπάρχει, όμως, και μία άλλη κακοποίηση. Η κακοποίηση που έχει υποστεί αυτός που πάσχει, όχι όμως με την μορφή ενός μεμονωμένου γεγονότος, αλλά με τον χρόνιο τραυματισμό της προσωπικότητάς τους λόγω ενός βίαιου τρόπου αντιστροφής των ρόλων στις πρώιμες σχέσεις της ζωής του. Αυτό διακόπτει την ενοποίηση των δύο εαυτών, σωματικού και ψυχικού, και οδηγεί σε έναν διαχωρισμό μεταξύ τους.

Μία γενναία γυναίκα με ανορεξία, που είχα σε θεραπεία, συνήθιζε να μου διηγείται πόσο κολακευμένη αισθανόταν όταν συμβούλευε την μητέρα της σχετικά με την σχέση της με τον μπαμπά της και εισέπραττε τον θαυμασμό της για την ωριμότητά της. Αργότερα, κατάλαβε ότι είχε προσπαθήσει πολύ να είναι το πρόσωπο που θα συγκεντρώνει όλες τις αστοχίες τις σχέσεις τους στο σώμα της, και θα προσπαθούσε να τις εξαφανίζει με το να μην τις “θρέφει”, αλλιώς κινδύνευε να είναι ολοκληρωτικά αόρατη για εκείνους.

Τα ανεξήγητα συναισθήματα κενού, λοιπόν, και τα άγχη που τα συνοδεύουν, πολλές φορές, προσπαθούν να κατανοηθούν και να αντιμετωπιστούν μέσα από την πιο αυθόρμητη σχέση. Τη σχέση με την τροφή. Άλλοτε, μέσα από περιόδους εξαντλητικών διαιτών όπου κάποιος προσπαθεί να αποδώσει τα συναισθήματα ψυχικής στέρησης στις “στερητικές” δίαιτες και άλλοτε με επεισόδια υπερφαγίας που σκοπεύουν να προκαλέσουν την αντίδραση του εμετού ώστε μαζί με το φαγητό να αδειάσει και από τον εαυτό του άλλου που φιλοξενεί μέσα του. Συχνά, δε, στα άτομα που είναι υπέρβαρα και δυσκολεύονται να δεσμευτούν στο να χάσουν τα κιλά που τα ταλαιπωρούν, συναντάμε την ασυνείδητη ανάγκη να τα διατηρήσουν. Τα παραπάνω κιλά αποτελούν στο βάθος ένα αντικείμενο να αποδώσει κάποιος τα αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης που νιώθει, προστατεύοντας την ψυχή από την επίπονη συνειδητοποίηση ότι είναι οι εσωτερικές της συγκρούσεις που τα δημιουργούν.

Φυσικά, οι καταστάσεις διαχείρισης των εσωτερικών αγχών μέσω του φαγητού, συναντώνται και στις συντροφικές σχέσεις. Χαρακτηριστικά, θυμάμαι εκείνον τον θεραπευόμενο που μου έλεγε: «οι σχέσεις παχαίνουν…» μην έχοντας αντιληφθεί ακόμα ότι βρισκόταν σε έναν δεσμό που υποχρεωνόταν να είναι τρομερά δοτικός και φροντιστικός στις ανάγκες της συντρόφου του, η οποία θύμιζε αχόρταγο παιδί. Όπως μία μητέρα σε λοχεία, λοιπόν, που πρέπει να φροντίζει να είναι γεμάτη τροφή ώστε να παράξει γάλα για το μωρό της, έτσι κι εκείνος είχε μετατραπεί σε έναν σύντροφο-μαστό.
Αν δούμε την σχέση με την τροφή μέσα από την συμβολική της διάσταση, λοιπόν, τότε το φαγητό υποκαθιστά το άτομο και η συμπεριφορά αυτή είναι η μεταφορά της σχέσης μαζί του. Η ψυχοθεραπεία βοηθά να ολοκληρωθεί το πρώτο καθρέφτισμα που έμεινε, βοηθώντας την ψυχή να επανορθώσει την σχέση της με το σώμα. Βοηθά να κατοπτριστεί ο εαυτός σε έναν καθρέφτη που συντονίζεται ενσυναισθητικά με τις ανάγκες του, ενοποιώντας τα συναισθήματά του και προσφέροντας συνεκτικότητα. Πιο πολύ, όμως, βοηθά στο να μην επιλέγουμε ανθρώπους των οποίων το τραύμα είναι τόσο βαθύ που γίνεται το γυαλί μέσα από το οποίο μας κατοπτρίζουν. Βοηθά να κατανοηθεί ότι αν το γυαλί τους είναι παραμορφωτικό, δεν σημαίνει ότι είμαστε εμείς που κατοπτριζόμαστε σ’αυτό οι παραμορφωμένοι.